Árið 1996 var Kristinn Hermannsson í hópi ungmenna sem stofnuðu Funklistann. Stjórnmálaafl sem kom, sá og sigraði í kosningum til sveitastjórnar Ísafjarðarbæjar, nýs sameinaðs sveitarfélags sex sveitarfélaga á norðanverðum Vestfjörðum. Í dag er Kristinn lektor við Glasgowháskóla þar sem hann vinnur við rannsóknir á hagrænum og samfélagslegum áhrifum menntunar. Kristinn kallar Skotland heimili sitt og segir Skotland nútímans líkti því samfélagi sem uppeldið á Vestfjörðum lofaði. Skotland sé raunar nær þeim gildum sem hampað var í vestfirsku samfélagi en Reykjavík. Námsárin í Reykjavík kallar hann menningarsjokk; meira sjokk en að fara til Hollands til náms og síðar til Skotlands.
Við Kristinn hittumst í Princes Gardens í miðbæ Edinborgar á sólríkum degi. Það er sumar í lofti í Skotlandi eftir kaldan og blautan vetur sem fylgdi á eftir köldu og blautu sumri. Borgin minnir raunar talsvert á íslenska bæi og sveitir þegar sólin lætur loksins sjá sig. Þrátt fyrir að hitinn mælist varla í tveggja stafa tölu iðar borgin af lífi. Börn leika sér í garðinum, fólk situr að lestri og þau allra bjartsýnustu hafa sig til sólbaðs án árangurs.
Kristinn býr í Edinborg, höfuðborg Skotlands, og tekur því alla jafna lestina til vinnu í Glasgow. Hér hefur hann búið í að verða tíu ár og segir landið hafa hjálpað honum að skilja sjálfan sig, uppruna og íslenskt samfélag. Reykjavík sé í raun ólíkari Ísafirði barnæsku hans en Glasgow eða Edinborg. „Þegar þú talar við fólk á Íslandi verður þú þess áskynja að það er mismunandi stemning eftir landshlutum. Það eru blæbrigði á gildum og háttalagi fólks. Ekkert stórkostlega mikið, það talar enginn með mállýskum eða neitt svoleiðis, allt er þetta á svipuðum nótum en það er blæbrigðamunur,“ segir Kristinn beðinn um að skýra nánar. „Hvernig má annað vera? Við erum með strandbyggðir, landbúnaðarsamfélög og þjónustubæjarfélög. Það er mismunandi saga og mismunandi umhverfi og auðvitað mótast fólk af því. Þetta gerir að verkum að þegar ég kem til Skotlands þá fer ég einhvern veginn að fatta sjálfan mig. Ég fer að kynnast umræðu og hugtökum sem lýsa samfélaginu mínu og allt í einu fer ég að skilja hvers vegna ég er eins og ég er,“ segir hann og hlær.
Ísafjörður keimlíkur Glasgow
„Ég held að allir sem hafa búið í Glasgow einhvern tímann finni það einfaldlega að þetta er gamalt verksmiðjusamfélag. Það skiptir ekki öllu hvort það voru skipasmíðar, stálsmiðjur eða annað. Það er ákveðin stemning sem myndast í svona samfélögum. Vinnustaðirnir eru svo stórir og fjölmennir. Í kringum þá myndast öflug verkalýðshreyfing. Bretar kalla þetta samleitni hins vinnandi fólks. (e. working class cohesion) þetta er ekki óskylt hugmyndum sem heyrast á Norðurlöndum líka. Enginn er yfir annan hafinn og fólk er jafnt að því leyti að það á ekki að hreykja sér og setja sig á háan hest. Þetta spilar inn í vinnublæti mótmælendatrúarinnar um að það sé bara hlutverk fólks í lífinu að standa sína plikt. Það eru engir snillingar, fólk er bara duglegt eða latt. Þetta er hugmyndir sem gegnsýrðu samfélagið á Vestfjörðum sem ég ólst upp í,“ segir Kristinn og bendir á að hann sé að lýsa hugmyndum í stórum dráttum. Vert sé að hafa í huga að vestfirskt vinnusiðferði og samfélagsgildi séu umvafin flækjustigi sem ekki sé hægt að nefna öll í einu viðtali.
Dyggðin að selja sig
„Vestfirðir eru náttúrulega verstöð en þó með tiltölulega stutt á milli stétta. Auðvitað er stéttaskipting á Vestfjörðum en hinir háu og lágu í samfélaginu hafa meira og minna verið í kallfæri á sömu vinnustöðunum. Þannig að þessi hugmynd um að fólk ætti ekki að hreykja sér of mikið heldur skila góðu dagsverki og standa sig hefur mótandi áhrif á mig. Þess vegna var það framandi þegar ég fer úr þessu samfélagi og það er allt bullandi í einstaklingshyggju. Allt í einu er enginn að spá í samfélaginu heldur eru allir að spá; „Er þetta gott fyrir mig, hvað gerir þetta fyrir mig?“ – Þú ert þá að tala um Reykjavík? „Já ég er að tala um þegar ég fer í viðskiptafræðinám til Reykjavíkur en ekki bara það því það er eitthvað sem gerist í tíðarandanum á þessum árum. Ég held að þarna förum við frá því að vera samleitniskúltúr í þennan harða einstaklingskúltúr. Fólk talar um að selja sig eins og það sé einhver dyggð. Krökkum er kennt að nú verði þau bara að selja sig og gera mikið úr sínum hæfileikum. Þetta var bara algjört tabú nokkrum árum áður. Þetta er breyting sem verður á ákveðnum tíma og gegnsýrir íslenskt samfélag allt en landafræðin ýkir þetta. Þessar gömlu hugmyndir lifðu kannski svolítið lengur á Ísafirði. Nýfrjálshyggjan kom til Reykjavíkur áður en hún kom til Ísafjarðar.“
Nýfrjálshyggjan og Lúther
Kristinn talar um hvernig nýfrjálshyggjan misnotar vinnublæti og hófsemd mótmælendatrúarinnar. „Þetta voru náttúrulega frábær gildi og að mörgu leyti eru þetta lútherskar hugmyndir um ábyrgð einstaklingsins, mikilvægi vinnusemi og sparnaðar. Þetta eru góð gildi í samhengi við eftirstríðssamfélagið, sérstaklega í Bandaríkjunum og Evrópu, þar sem hagstjórnin byggði á nægri vinnu, sterku ríkisvaldi með öflugu regluverki og verkalýðshreyfingu sem passaði upp á að fólk væri ekki hlunnfarið. Sem sagt að svo lengi sem fólk stóð sýna plikt þá átti það tilkall til þess að uppskera í samhengi við framlag sitt.“ Kristinn lýsir því hvernig grafið hefur verið undan þessari samfélagsgerð. Upp úr og kringum 1980 hafi hag- og vinnumarkaðsstjórnin breyst og að ekki hafi lengur verið talið forgangsmál að viðhalda fullri atvinnu. Í kjölfar hafi farið að bera á atvinnuleysi í meira mæli en áður. Það dragi úr samningsstöðu launafólks en með fram því hafi svo verið dregið úr reglum og eftirliti. Þá fjari undan verkalýðshreyfingunni. „Nú er bara alls óvíst að fólk fái vinnu og þó fólk vinni fulla vinnu er það ekkert endilega nóg til að standa undir lífinu. Þetta sést svo vel í Bretlandi og ég held, eða vona, að þetta sé ekki eins grimmilegt á Íslandi. Áherslan í hagstjórninni heima hefur verið meira á hátt atvinnustig og það er kannski vegna fólksfæðarinnar. Íslendingar eru líka gjaldgengir á vinnumarkaði Norðurlandanna þannig að það hefur þurft að viðhalda ákveðnum kröfum til þess að hægt sé að fá fólk í vinnu. Þetta hefur orðið til þess að breytingin á Íslandi er ekki jafn öfgakennd. Ég held að það sé mjög hollt fyrir Íslendinga að skoða nágrannasamfélög okkar eins og Bretland – samfélög sem byggja á mjög svipuðum hugmyndum – til þess að sjá hvað þessi nýfrjálshyggju- og þessi einstaklingsmiðaði kúltúr hefur leitt af sér. Það er t.d. bara orðið eðlilegt í Bretlandi að það séu matarbankar út um allt. Þetta er ekki spurning um Mæðrastyrksnefnd í kringum jólin. Við erum að tala um að í hverri einustu borg, hverjum einasta bæ og hverju einasta hverfi er hópur sjálfboðaliða að útdeila mat. Oft er það svo að fólkið sem nýtir sér matarbankanna er í fullri vinnu en launin fyrir vinnuna standa bara ekki undir því að reka heimili. Þetta er eitthvað sem gerst hefur á örfáum árum.“
Velferð sem hobbý ekki réttur
Matarbankar og niðurrif velferðar er pólitískt hitamál í Skotlandi. Bretland er í raun ríki fjögurra þjóða með mismikla heimastjórn. Af sögulegum ástæðum hefur ekki myndast samstaða um sambandsríkjafyrirkomulag í líkingu við Þýskaland, Ástralíu, Bandaríkin eða Kanada. Westminster er því landsþing Englands, Wales, Skotlands og Norður-Írlands. Skotland, Wales og Norður-Írland eru með heimaþing en England ekki. Í Skotlandi eru skoskar stofnanir skoskt lagakerfi. Að þessu leyti er sérstaða Skotlands nokkur í samanburði við Wales sem deilir lögsagnarumdæmi með Englandi. Skotland er því sjálfstætt umfram hinar þjóðirnar fjórar og þó, ekkert er svart né hvítt í breskum stjórnmálum. Bretland hefur ekki stjórnarskráheldur safn laga sem kallast stjórnarskráin. Stjórnskipuleg uppbygging Bretlands er því talsverður bútasaumur. Skotar fara með eigin mál en hafa afar takmarkaða og flóknar heimildir til skattheimtu. Tekjur Skotlands eru ákveðnar í London eftir blöndu af forskrift og pólitískri hentistefnu. Þá hefur skoska þingið og ríkisstjórnin ekki heimild til lántöku sem hindrar langtímafjárfestingu í innviðum.
Málin flækjast svo enn fremur við það að íhaldsstjórn er við völd í Bretlandi en Skoski þjóðarflokkurinn, sem er er vinstri miðjuflokkur, er við völd í Skotlandi. Markmið landsstjórnarinnar er smærra ríki, einkavæðing og einkadrifin fjárfesting en Skoski þjóðarflokkurinn er félagslegur flokkur sem leggur áherslu á gjaldfrjálst heilbrigðis- og menntakerfi. Þessi togstreita smitar skosk stjórnmál. Matarbankar eru hitamál í Skotlandi þrátt fyrir að aukningin þeirra sé eðlisólík þróuninni í Englandi. Þá hafa klassískar hugmyndir frjálslyndra stjórnmála haldið velli í Skotlandi en í Englandi, sérstaklega Suður-Englandi, hafa íhaldssamari gildi náð fótfestu. Þetta skapar togstreita milli skoska og breska þingsins og deilur um hvort velferð sé skylda ríkisins og þarf af leiðandi réttur allra eða hvort velferðin sé borin af fjölskyldunni og einstaklingum og sé því eins konar hobbý hinna vel stæðu.
Hið góða líf
„Sumpart er alveg hrikalega gamaldags að við þurfum að fara aftur í að ræða þessi mál. Ræða um það að vinna verði að vera til staðar og að hún verði að vera trygg og standa undir bættum lífsgæðum. Þetta er auðvitað eitthvað sem við vorum búin að leysa. Afar okkar og ömmur voru búin að leysa þetta. John Maynard Keynes og þessir karlar sem drukku te í Cambridge á millistríðsárunum voru voru farnir að hugsa um næsta stig. Þeir voru að spá í því hvernig tækniþróunin myndi draga úr þörfinni fyrir vinnuafl og við fengjum að helga okkur hinu góða lífi. Það sem við köllum frístundir og menningu og gefur lífinu gildi. Þetta byggir samt á því að vilji sé til jöfnuðar og að dreifa afrakstrinum til samfélagsins en ekki bara auðvaldsins. Dreifing teknanna skiptir máli og þeir karlar gerðu bara ráð fyrir að afrakstrinum yrði skilað til fólks.“
Ný gildi með nýjum áratug
Fram að níunda áratugnum má segja að hagfræðiskóli Keynes hafi verið allsráðandi en með hreyfingu nýfrjálshyggjunnar er grafið undan þeim hugmyndum. „Það sem fer að gerast í kringum 1980 er svona tvöfaldur skellur, minni hagvöxtur og svo að smærri sneið af hagvextinum skilar sér til hins breiða almennings á Vesturlöndum. Vinnutíminn hættir svo um leið að styttast. Þannig að áður en við förum að helga okkur hinu góða lífi og frístundum vegna þess að tæknin sé búin að leysa okkur undan stritinu þá þurfum við aftur að ræða og finna út hvernig við sjáum til þess að afrakstur samfélagsins skili sér vítt og breitt.“ – Það er samt svolítið sorglegt að hugsa til þess að við vorum raunar búin að finna út úr þessu; Keynesk hagstjórn, skipulagðar fjöldahreyfingar vinnandi fólks, skattlagning sem hvetur til fjárfestingar og tekjudreifingu. Var þetta ekki beinlínis brotið til baka með pólitískri baráttu? „Jú, ég held það. Fólk sem hefur rannsakað þessa sögu hefur bent mjög eindregið á að þetta sé þróun sem á sér stað á löngu tímabili. Skref fyrir skref er búið að grafa undan þessum jafnaðarsamfélögum sem voru til í Evrópu og ekki síður Bandaríkjunum á eftirstríðsárunum. Fólk á til að gleyma því að Bandaríkin eftir stríð voru mikið jafnaðarsamfélag.“
Sápukúlan sprakk í Hollandi
Umræðan færist aftur til námsáranna í Reykjavík og Kristinn setur þá upplifun sína í samhengi við hvernig tíðarandinn og stjórnmálin grófu undan þeim gildum sem hann ólst upp við á Vestfjörðum. „Kannski eru hlutirnir enn svona en allavega á þessum árum – í kringum 1998 – þá var fjarlægðin milli Ísafjarðar og Reykjavíkur ekki bara 400 kílómetrar. Menningarlega var fjarlægðin svona 10-15 ár. Fyrir mig að koma úr ísfirsku samfélagi sem gekk á hugmyndum um samkennd alþýðunnar; að allir standi sína plikt og hljóti alltaf verðlaun til jafns við aðra, til Reykjavíkur á yfirsnúningi í alþjóða- og nútímavæðingu. Nú átti allt bara að vera svo rosalega opið, fullt af tækifærum og ef þú værir nógu duglegur og skapandi þá myndi bara allt gerast fyrir þig. Heimurinn biði bara eftir þér. Þetta hafði mjög glæsilega ásýnd á þeim tíma og mér þótti þessi heimur mjög spennandi. Þarna eru bankarnir að verða til og atvinnuvegasjóðirnir eru settir saman í Fjárfestingabanka atvinnulífsins. Bjarni Ármanns kemur, stofnar FBA og allt í einu er farið að borga fáum útvöldum mikla bónusa. Þetta er allt svo rosalegt, yfirgengilegt og spennandi að maður hugsaði bara að þetta hlyti hreinlega að vera málið. Hér væri komin hin rétta staða mála. Allir í rosalega fínum jakkafötum, vinnandi á íburðarmiklum skrifstofum. Þetta hafði maður aldrei séð í gömlu sjávarútvegsfyrirtækjunum. Þarna var kominn allt annar heimur þar sem ytri ásýnd velgengni var í forgrunni. Það var algjört tabú í vestfirsku samfélagi. Ég tók þetta bara inn og trúði þessu öllu eins og ég held að margir hafi gert. Nokkrum árum seinna þegar ég fer í meistaranám í hagfræði í Hollandi þá bregður mér mjög mikið. Það nám var mjög akademískt og það var svolítið eins og að hlaupa á vegg eftir veruna í Reykjavík. Allt sem ég hafði lært og allt sem ég kunni var allt í einu ástæða til að efast um. Í framhaldinu af Hollandi lærði ég byggðahagfræði í Glasgow og eftir það fer ég að vinna á rannsóknarstofu í skólanum mínum Strathclyde. Ég hafði þangað til ekki nokkurn tímann heyrt talað með gagnrýnum hætti um banka eða að efast væri um gildi banka fyrir samfélagið. Hvað þá að segja upphátt að ef til vill væri maðkur í mysunni í bankakerfinu. Þannig að ég þarf þarna að horfast í augu við að þessi sápukúla, sem maður er búin að vera í á Íslandi, springur. Það sem allir á Íslandi eru bara sammála um og er víst voðalega skýrt og einfalt er bara ekkert eins og okkur er kennt. Allt er þetta miklu flóknara og margbreytilegra.“
Viljinn til að gerræðis
Í Hollandi lagðist Kristinn í mikla vinnu, ásamt samnemanda sínum, í að skoða arðbærni Kárahnjúkavirkjunnar. „Það er svona lítið dæmi um það hvernig heimurinn hrundi í kringum mann. Ég var á því að þetta hlyti bara að vera arðbær og góð fjárfesting því kerfið sagði manni endalaust að þetta væri væri svo gott mál og að það væru bara alls konar hippar á móti þessu. Það var eiginlega notað sem vísbending um að þetta hlyti bara að vera alveg frábært dæmi því efasemdarfólkið var ekki í jafn fínum jakkafötum og þeir sem töluðu með framkvæmdunum. Svo var endalaust gefið í skyn að það væru nú bara einhverjir náttúrufræðilúserar sem væru á móti þessu. Það átti auðvitað að benda enn frekar til þess að þetta væri alveg agalega sniðugt og arðbært. Þýsk vinkona mín, sem var með mér í náminu, hafði heyrt af Kárahnjúkavirkjun og vildi rannsaka sem stefnumótunarverkefni og ég eiginlega lét til leiðast. Ég hafði engan sérstakan áhuga á þessu enda fannst mér svo augljóst að þetta væri bara alveg flott mál. Við förum í gegnum þetta, skoðum alla pappíra og reynum að skilja út á hvað þetta á allt að ganga. Við skoðum auðvitað arðsemis- og áhættumatið bak við Kárahnjúka og það gaf tilefni til efasemda. Þarna sé ég svart á hvítu að það er bara búið að ljúga að mér. Þetta verkefni orkaði mjög tvímælis á einföldum peningaforsendum og því síður augljóst að það gæti réttlætt náttúrufórnir. Hið opinbera er að taka á sig ábyrgðir og láta af hendi auðlindir til verkefnis sem stendur illa undir kröfum sem eru gerðar eru til fjárfestinga.
People, who have already been into the treatments of other medicinal products that are contained with nitrates must not be combined with the treatment of brand viagra australia respitecaresa.org just make sure to also have a brief look at the biological processes involved with metabolism. Will and estate lawyers give personal advice to a person that the constructive results of generic viagra buy Kamagra can be achieved by the application of topical creams. Erection is a viagra pills in india contribution from nerves, hormones, brain, blood, muscles, and penile integrity. And your company has a very professional service, everyone I’ve spoken with there is very professional cheap viagra soft respitecaresa.org and your deliveries are prompt and I’ve had no problems with anything. Í einfeldni minni hélt ég að þarna væri um mistök að ræða og fer að færa það í tal við fólk. Það er alveg sama hvar ég ræði þessi mál það verða bara allir rosalega skrýtnir. Kárahnjúkar og fleiri svipuð mál hafa sannfært mig um að við erum ekkert að slysast til að taka vondar ákvarðanir. Vandinn er ekki að enginn taki eftir því að þetta séu vondar ákvarðanir. Það er bara mjög einbeittur vilji til þess að gera hluti illa svo að fámennur hópur hagnist verulega. Í tilviki Kárahnjúka þá hagnast verktakarnir, verkfræðistofurnar og það er urmull af stjórnmálamönnum sem þurfa að fara í allskonar kynnisferðir og ‘networking’ veislur. Það þarf að hitta allskonar stórgreifa hjá alþjóðlegum fyrirtækjum. Það er bara heilmikil sósa í kringum verkefni eins og Kárahnjúka. Það er svo mikil sósa að á endanum skiptir engu máli hvort verkefnið var í raun gott því allir í ferlinu fengu sitt. Eitt frægasta dæmið af þessu tagi og stækasta er flugvöllur á Spáni, í Castilla La Mancha suður af Madrid. Flugvöllurinn var opnaður og rekinn í þrjú ár áður en honum var svo lokað. Þá sást að þetta snerist aldrei um annað en að búa til risastórt verkefni sem hægt væri að klípa fé af. Það var náttúrulega þannig að byggðasjóðir, sparisjóðir og allskonar spænskar stofnanir settu pening í verkefnið. Það gat samt aldrei staðið undir sér en það skipti bara engu máli því allir sem voru að vinna við að búa til verkefnið fengu sitt. Verktakarnir fengu borgað, ráðgjafarnir, verkfræðistofurnar og svo framvegis. Samfélagið sat samt uppi með ónýta fjárfestingu.“ – Þetta kemur ekkert á óvart þótt það hljómi mjög brjálæðislega að eyða milljörðum til að klípa nokkrar miljónir til sín. Forsenda sem við gefum okkur er alltaf að menn séu að eyða eigin peningum. Þannig á það að virka en raunin er önnur. „Já, nákvæmlega það er alltaf verið að eyða annarra manna peningum. Í tilviki Kárahnjúka var svo líka verið að eyða auðlindum annarra.“
Leiðist sjálfsritskoðunin á Íslandi
Samtalið leiðir til þess sem Kristinn kallar talpunktaræði íslensks samfélags. Hann segir Kárahnjúka og fleiri verkefni dæmi um hvernig talpunktaræðið tekur öll völd. Hugmyndir fari á flot og miskunnarlaust sé einfeldningslegum frösum haldið á lofti. Þeir sem andmæli séu oft grimmilega jaðarsettir. – Þú vilt þá meina að þetta talpunktaræði geri að verkum að fólk haldi aftur af sér og sjálfsritskoði. Það spilar þá kannski inn í að þú ert ekki í íslenskri akademíu? „Þetta er auðvitað svolítið furðulegt. Auðvitað á manni alveg að vera sama um svona hluti svo lengi sem maður hefur salt í grautinn og sína nánustu í kringum sig. Af hverju ætti manni ekki að vera sama um hvort maður má úthrópa sig um kvótakerfið án þess að sitja undir félagslegri útskúfun eða ekki. Mér finnst þetta samt ofsalega mikil lífsgæði að geta bara sagt það sem mér finnst án þess að samfélagið fari á hliðina og maður sé settur á kant. Það hefur enginn gaman að því að vera út á kanti en það er heldur ekkert gaman að vera alltaf að ljúga að sjálfum sér eða undirgangast einhverja lygi.“ segir Kristinn og bætir við að hann sjálfur stundi ekki nokkra aktivistastarfsemi og reki nú heldur rólegt heimili með uppvaski og sjónvarpsglápi. Hann þurfi því ekki að líða nándar nærri sömu útskúfun og samþykkt sé að sumt fólk skuli verða fyrir vegna skoðana sinna. „Það er samt ofsalega mikið frelsi sem felst í því að ég geti bara haft mína skoðun á kvótakerfinu og Kárahnjúkum án þess að hægt sé að vega að mínu atvinnuöryggi. Mér er ekki neitað um lán í banka og það er ekki reynt að láta háskólann reka mig. Kannski er þetta vænisýki eða hvað? Það eru fjöldamörg dæmi um þetta. Ýktasta dæmið er auðvitað að áhrifamaður í íslensku atvinnulífi hafi skrifað Columbia háskóla til að vega að Jóni Steinssyni. Ég finn einfaldlega þegar ég tala við fólk í akademíunni heima að fólk er mjög meðvitað um það sem það segir og ég held að töluverð sjálfsritskoðun eigi sér stað.“
Kvótakerfið, Vestfirðir og sjálfsritskoðun
– Finni akademían að tjáningu þrengt, hvernig er þá fyrir vinnandi fólk á Vestfjörðum að ræða kvótakerfið og afleiðingar þess á samfélagið? Það hljóta að vera mikilvæg lífsgæði að geta rætt þau mál af alvöru og án skammar eða jaðarsetningar? „Hin emperíska staðreynd er að Vestfirðir fóru úr því að vera tekjuhæsta landsvæði landsins í það að verða tekjulægsta landsvæði landsins á fáeinum árum á tíunda áratugnum. Þetta gerist bara mjög hratt og ef Hagstofan er enn með þessi gögn opin þá getur fólk bara flett þeim upp. Þetta gerist og ég hef svolítið verið að vinna úr þessu og endurskoða þessa sögu. Ég tók inn á mig þessa skömm. Ég er alveg viss um að fleiri gerðu það líka því skilaboðin úr umhverfinu voru þau að það væri bara ekkert að þessu kerfi. Þetta væri bara allt Vestfirðingum sjálfum að kenna og þeir væru bara lélegir að reka fyrirtæki. Við hefðum ekki unnið nægilega mikið með kerfinu og svo framvegis. Ég alveg tók þetta inn á mig og ‘internalíseraði’ þessa skömm yfir því hvað Vestfirðingar væru miklir lúserar að geta ekki rekið sjávarútvegsfyrirtæki almennilega. Svo sér maður það eftir á, því meira sem maður les sér til um það hvernig nýfrjálshyggjan virkar og því meiri umræða sem er um þetta valdaójafnvægi og hvernig það brenglar alla þjóðfélagsumræðu, þá sér maður að þetta er náttúrulega afskaplega vont kerfi. Kvótakerfið fór illa með þennan landshluta og þar lýkur ósanngirninni ekki því umfram það er fólk látið bera skömm yfir því að allt sé þetta því sjálfu að kenna.
Kvótakerfið kemur ekkert úr heiðskíru lofti. Það er búið til og það er vitað að það séu gallar á þessu kerfi. Það voru engar samfélagslegar forsendur teknar inn þegar það var verið að móta þetta kerfi.“
Margþætt óréttlæti
Kristinn segir umræðuna um kvótakerfið ótrúlega ósanngjarna og margþætta kúgun á þeim sem verst hafa orðið fyrir afleiðingum þess. „Mér finnst fólk beitt tvöföldu óréttlæti. Fyrst er lífsviðurværið tekið af því og svo er fólki sagt að það sé því sjálfu að kenna að lífsviðurværið hafi farið. Það sé ekki kerfinu að kenna og það sé ekki öðrum að kenna. Staðan er víst ekki einhverjum útgerðarmanni að kenna því hann er bara að hugsa um sína viðskiptahagsmuni. En það er bara fólki á Vestfjörðum að kenna sem alveg sjálft glataði bara kvótanum og á nú bara að skammast sín fyrir það. Til að bíta svo höfuðið af skömminni kemur svo þriðja sagan. Það er sem sagt ekki nóg með að setið sé undir þessum hugmyndum heldur er síðan sagt að fólk hafi enn fremur búið til þennan vanda sjálft af því að það hafi ekki mótmælt kerfinu nægilega mikið og alltaf bara kosið Framsóknarflokk og Sjálfstæðisflokk. Það eru bara helber ósannindi því það var stofnaður sérstakur stjórnmálaflokkur til þess að berjast gegn kvótakerfinu og þrátt fyrir það hversu erfitt er að koma nýju stjórnmálaafli í gegnum kosningakerfið á íslandi þá var þessi stjórnmálaflokkur Frjálslyndi flokkurinn með menn á Alþingi. Það er auðvitað sorgarsaga hvernig fjaraði undan þeim flokki og það að söguleg tækifæri glötuðust út af því að Frjálslyndi flokkurinn var ekki fúnkerandi þegar efnahagshrunið varð að gera upp en það er annað mál.“
– Kvótakerfið er auðvitað framlag íslensku nýfrjálshyggjunnar til heimsnýfrjálshyggjunar. „Já, þetta er náttúrulega ofsalega einföld hugmynd þessir afmörkuðu, framseljanlegu kvótar, þetta ITQ-kerfi (e. Individually transferable quotas), markaðslausn á almenningavandamálinu,“ segir Kristinn. „Harmleikur almenninganna“ eða almenningavandinn á við um auðlindir sem eru sameiginlegar í einhverjum skilningi. Harmleikurinn kemur fram þegar það reynist erfitt og kostnaðarsamt að útiloka líklega notendur sameiginlegra auðlinda, og afleiðingin verður sú að gengið er um of á takmarkaða auðlind. „Kvótakerfið er í raun ofsalega einfalt hámörkunarlíkan þar sem ekki er tekið tillit til neinna fínna lína eða þátta. Við ímyndum okkur að allur fiskur sé eins, að það sé engin landamæri og enginn aðstöðumunur. Fiskur er bara fiskur og það er ekki spáð neitt í hvernig tekjudreifingin á að fara fram. Það er bara gengið út frá því að tekjudreifingin sé virk. Svo gerist í þessu kerfi eins og öðrum samkeppnismörkuðum að þeir sem ná að græða mest komast yfir restina af kvótanum. Þetta er sem sagt kerfi sem ýtir undir framleiðniaukningu en hvað verður um afrakstur aukningarinnar? Því er ekkert svarað.
Sögulega séð, eru náttúrlega viss innbyggð brauðmolaáhrif í sjávarútvegi, því það þarf að manna skipin og þjónusta. En þau minnka auðvitað eftir því sem hagræðingin eykst og hvað verður þá um hagnaðinn? Þetta er einfalt reiknidæmi. Virðisaukinn kemur fram í launum, hagnaði eða auðlindagjöldum. Ef er verið að hagræða ár eftir ár, störfum fækkar, haldið er aftur af launum og tregðast við auðlindagjöldum, hvað verður þá um hagnaðinn? Hvernig skilar hann sér inn í samfélagið? Vísbendingarnar hafa legið fyrir lengi. Því er t.d. lýst mjög vel í bók Guðmundar Magnússonar um Thorsarana hvernig hækkun í hafi var stunduð eftir stríð með engum alþjóðlegum bönkum, eða interneti eða neinu. Þú getur þá rétt ímyndað þér þegar alþjóðlegar endurskoðunarkeðjur, alþjóðlegar lögfræðistofur og alþjóðlegir bankar eru öllum aðgengilegir hversu auðvelt það er að taka þessa peninga og flytja úr landi. Þetta er það sem er að koma í ljós núna í þessum Panamaskjölum en það þurfti engin Panamaskjöl. Hver maður gat séð að svona myndi fara ef við færum að reka kerfið allt á forsendum hagræðingar en skeyttum engu hvert sú hagræðing ætti að skila sér. Ein leið hefði náttúrlega verið að taka hana út í hærri launum en fiskverkafólk var sett í þjóðarsátt og endurtekið voru sett lög á sjómenn. Það hefði líka mátt innheimta rausnarleg auðlindagjöld en allt ætlar um koll að keyra hvenær sem slíkt er reynt.
Svo má náttúrulega hugsa dæmið þveröfugt og einblína á virðisaukann allan en ekki bara hagnaðinn. Það hefði alveg getað verið markmið kerfisins, og í rauninni tiltekið í 1. grein laga um stjórn fiskveiða, að það ætti að hámarka lífsviðurværi fólks en ekki hagnaðinn. En það er náttúrlega bara gamaldags rómantík og algjörlega síðasta sort samkvæmt hinni pólitísku trúarritningu. Frá sjónarmiði samfélagsins, í þjóðhagsreikningunum er það allur virðisaukinn sem skiptir máli, ekki bara sá hluti sem fer í hagnað.
Lengi vel ímynda ég mér að almenningur hafi sýnt þessum málum vissa værukærð af því hér var um staðbundið byggðamál að ræða. Samþjöppunin í sjávarútvegi var álitið vandamál einstakra sjávarbyggða. Hins vegar sést betur og betur að þetta er miklu víðtækara byggðamál, þetta snýst um það hvernig auðlindin á að skila afrakstri inn í samfélagið allt, Ísland.”
Ofurvald atvinnurekenda og auðs
Áhrifavald atvinnurekenda á Vestfjörðum sem og annars staðar er opinbert leyndarmál. Vitað er að starfsfólk í landvinnslu hefur verið pískað til að kjósa með ákveðnum hætti ellegar sé atvinnu þeirra stefnt í voða. – Það kom mér mjög á óvart þegar ég var á Vestfjörðum að þessi atvik – þar sem starfsfólki var hótað atvinnumissi t.d. skipt yrði um meirihluta í bæjarstjórn – voru rædd manna á milli opinskátt og heiðarlega en opinberlega var þessu öllu neitað og lítið rými til að ræða? „Þetta er ekki einu sinni vestfirskir atvinnurekendur einir. Þetta er bara alþjóðlegur praxís hjá fyrirtækjavaldinu, ef við notum það hugtak. Manninum mínum og samstarfsmönnum hans í tölvufyrirtæki í Edinborg var hótað uppsögnum ef þau kysu sjálfstætt Skotland. Svona hótunartaktík, boðvald atvinnurekendanna, þetta er gamalt og nýtt og þetta er enn þá til og að afneita honum eða jaðarsetja þá sem ræða heiðarlega um hættuna sem fylgir þessum hvata lagar ekkert. Þeir sem það stunda eru hluti af vandanum og jafn sekir og þeir sem beita þessum aðferðum. “ – Kvótakerfið á sinn þátt í að skapa stétt ofurauðstéttar og ýtir þá væntanlega undir þessa hættu? „Já, það er ótrúlegt að hugsa til þess að fullt af fólki spáði fyrir um vankanta kvótakerfisins strax við myndun þess í upphafi níunda áratugsins, og allar götur síðar, en ég held að útkoman sé verri en svartsýnustu mönnum datt í hug. Í heiðarlegri akademískri umræðu má eflaust alveg setja upp forsendur þar sem svona ITQ-kerfi getur gengið upp. Það getur virkar fínt í einhverjum abstrakt heimi. Fyrir mína parta verð að segja að mér finnst það ábyrgðarhluti að til sé fólk í akademíunni sem mælir með svona kerfum og hunsar augljósa ágalla þess að fylgja svona kerfi í raunverulegu samfélagi.“ – Þú ert hér að gagnrýna þá sem ganga út frá þröngum forsendum auðlindahagfræðinnar og setja upp kerfi eins og kvótakerfið sem hannað er til að hámarka arð en horfir fram hjá eða skilar auðu þegar kemur að því að skoða tekjudreifinguna – gengur sem sagt út frá því að hún sé virk. „Já, ég er að segja að í líkönum er alveg hægt að setja upp abstrakt forsendur sem láta þetta allt ganga fullkomlega upp. Í raunveruleikanum sé ég ekki hvernig svona kerfi eiga að geta átt samleið með því að reka samfélag. Við getum séð þetta svo skýrt. Þegar framsalið kemur til á sama tíma og opnast fyrir miklar lánveitingar í bönkum og það er að myndast mikill umframhagnaður eins og gerðist t.d. í uppsjávarfiski þá myndast tækifæri til að yfirbjóða aðra og kaupa til sín kvóta. Þessi samblanda umframhagnaðar í sumum greinum sjávarútvegs og niðurtúr í öðrum skapar aðstæður fyrir hina ‘sterku’ til að taka yfir hina ‘veiku’. Því fylgir mikil byggðaröskun og úr verður að arðurinn safnast á fáar hendur. Í akademísku umhverfi má kannski alveg sjá fyrir sér að umframhagnaðnum sé deilt út í samfélagið. Það má sjá fyrir sér að sjómenn og landvinnslufólk njóti hans til jafns við útgerðarmenn. Raunin er samt að aftur og aftur eru sett lög á kjarabaráttu sjómanna.“ – Ég er ekkert viss um að fólk sjái þetta með þessum hætti eða geri sér grein fyrir að tekin var hagstjórnarákvörðun gegn því að vinnandi fólk njóti umframhagnaðarins. Ætli margir telji ekki að þessi staða sé af náttúrunnar hendi; sé hin rétta staða mála? „Pólitíski raunveruleikinn er sá að fámennur en skipulagður hópur manna sem fá mikinn umframarð í hendurnar láta hann ekki af hendi án baráttu. Það hefur ítrekað verið ákveðið að setja lög á sjómenn og ekki hefur tekist að setja auðlindagjald á nema til málamynda. Það er augljóst að taka hefði átt miklu meira í gegnum auðlindagjald og þá sérstaklega í uppsjávartegundum þar sem þarf mjög lítinn mannafla til að koma miklum gæðum í verð. Nú má vera að allir landsmenn hafi jafnt aðgengi að bankakerfinu til að fjármagna viðskiptatækifærin en í ljósi sögunnar er það frekar hæpið. Inn í þetta spilar svo íslenska klíkukerfið sem hefur ýkt vankanta kvótakerfisins. Það er ábyrgðarhluti að mínu mati að tilheyra akademíunni og tala fyrir þessum kennslubókarlausnum en horfa fram hjá þessum raunveruleika.“
Auðurinn tekinn úr samfélaginu og gefinn fáum
Kristinn segir það hamla íslensku samfélagi og alls ekki bara Vestfjörðum einum að kerfisbundið hafi verið unnið að því að taka auð samfélagsins og gefa fáum. Þetta hafi áhrif á lífsgæði fólks í efnahagslegum skilningi en þessu fylgi líka menningarlegur skortur vegna þess að sá fámenni hópur sem græði mest á þessu hamli eðlilegri umræðu. Peningum fylgi einfaldlega slíkt boðvald að óumflýjanlegt sé að barist sé gegn heiðarlegri umræðu um afleiðingar sama kerfis og ýtir fé að fámennum hóp. „Atvinnurekendur eru kaupendur á fákeypismarkaði (e. Monopsony). Á vinnumarkaði eru fáir kaupendur en margir seljendur. Að fækka vinnuveitendum, eins og gerst hefur með samruna í sjávarútvegi ýkir þennan vanda. Þetta er einfaldlega eðli vinnumarkaða. Þess vegna höfum við sérstaklega strangar og miklar reglur um samskipti á vinnumarkaði umfram aðra markaði. Þess vegna hafa orðið til verkalýðsfélög til þess að tryggja samtakamátt launþega gagnvart fáum atvinnurekendum. Við samþjöppun atvinnurekenda þá snarversnar þetta ástand og á móti þarf að styrkja samningsstöðu þeirra sem vinna. Á Íslandi hafa stjórnmálin þvert á móti séð það sem hlutverk sitt að auka vald atvinnurekenda. Í sjávarbyggðum þýðir þetta auðvitað mikla skerðingu á lífsgæðum. Áður þegar voru margar útgerðir í bæ eins og Ísafirði þá gat sjómaðurinn komið sér upp á kant við marga skipstjóra áður en hann var kominn út úr húsi. Í dag gildir húsbóndavald Þorsteins Más frá Eyjafirði og suður á Hornafjörð. Mér finnst við ekki ræða þetta heiðarlega og það sem er verra að meira að segja byggðirnar sem ‘vinna’ hafa orðið mjög illa út úr þessu húsbóndavaldi. Ég er ekki sannfærður um að Vestmannaeyjar og Akureyri hafi endilega notið kvótakerfisins í andlegum gæðum. Húsbóndavaldið þar er sterkara en nokkurn tímann.“ – Frá Vestmannaeyjum, svo dæmi sé tekið, berast reglulega fréttir af því hvernig útgerðavaldið í samkurli með stjórnmálavaldinu gengur á réttindi fólks með fíkniefnaprófum og hótunum um uppsagnir. „Já, það er nefnilega meira að segja grafið undan þeim samfélögum.“
Birtist fyrst í Bæjarins besta, bb.is, júní 2016.